උතුර සහ නැගෙනහිර උසාවි වල සිංහලත් බෑ. ඉංග්‍රීසිත් බෑ.

 

                            

     ‌      කුරුන්දි අට්ඨ කථාව රචනා කිරීමට මුල් වූ පුදබිම වශයෙන් සැළකෙන  කුරුන්දාවශෝක විහාරය නැවත  පිළිසකර කරන ‌ෙඑතිහාසික අවස්ථාව සියවස් ගණනාවකට පසු නැවත එළඹ තිබේ. බෞද්ධාලෝක පදනම විසින් මූල්‍ය අනුග්‍රහය ලබා දෙමින් යලි සංරක්ෂණය කරනු ලබන මෙම විහාරය ඛල්ලාට නගාග රජු දවසදී ඉඳි කරන ලද්දක් බව පැවසේ.ප්‍රදේශයේ පවතිත කුරුන්දි පාෂාණය නොහොත් කබොක් යොදා ගෙන තැනූ විශාලතම පද්මාකාර ස්ථූපය හමුවන්නේ මේ ස්ථානයෙනි.එසේම මෙහි පවතින පැරණි පිළිමගෙයත් අනෙකුත් ගොඩනැගිල්ත තැනීමේ දී බහුලව මෙම පාෂාණය යොදා ගෙන තිබේ.මෙරට ගාහ නිර්ාණ ශිල්පයේ අද්විතීය අවස්ථාවක් ලෙසට මෙම නිර්මාණය හඳුන්වා දිය හැකිය.1980 වර්ෂයේ දී රාජ්‍ය සේවා එක්සත් බෞද්ධ සමිති සම්මේලනය  විසින් මෙම විහාරය නැවත පිළිසකර කිරීමට උත්සාහ දැරූවද විවිධ හේතු නිසා එය කළ නොහැකි වී තිබේ.1981 දී මෙම ස්ථානයේ  ත්‍රිශූලයක් ගසා කුඩා මඩුවක් තනමින් කොවිලක් ගොඩ නැන්වීමට දෙමළ පිරිස් උත්සාහ දරා තිබේ.ඔවුන්ගේ මතය වී ඇත්තේ අතීතයේ දී මෙහි ශිව කෝවිලක් තිබූ බවයි.2018 වර්ෂයේ දී මෙම ස්ථානයට පැමිණි පූජය ගල්ගමුවේ ශන්තබෝධි හිමියන් පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තු නිළධාරීන්ද සම්බන්ධ කොට ගෙන ස්ථූපය නැවත කැණීම් කොට පාදා ගැනීම ආරම්භ කරන ලදී.මෙහිදී මෙම උත්සාහ කඩාකප්පල් කිරීමට මැදිහත් වූ ප්‍රදේශයේ දේශපාලඥයන් පූජ්‍ය ගල්ගමුවේ ශන්තබෝධි හිමියන්ට සහ පුරාවිද්‍යා නිළධාරීන්ට ඒරෙහිව  මුලතිවු උසාවිය මගින් වාරණ නියෝගයක් ලබා ගත්හ.එම නඩුව 2018 වර්ෂයේ දී පැවති අතර නීතිඥ නුවන් බැල්ලන්තුඩාව මහතා ඉදිරිපත්ව වාරණ නියෝගය ඉවත් කර ගැනීමට කටයුතු කර තිබුණි.

     මුලතිවු නාගචෝල රක්ෂිතයේ පිහිටා තිබෙන කුරුන්දි විහාරය පිහිටි භූමිය වර්ෂ 1933 දී මැනීමට ලක් කොට පුරාවිද්‍යා රක්ෂිතයක් වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. ඒ භූමියට අක්කර 83  ක් අයත්ය.ඒ භූමිය තුළ පද්මාකාර ස්ථූපය ප්‍රතිමා ගෘහය පෝය ගෙය සහ බෝධි ඝරය ඇතුළුව විශාල නටබුන් ප්‍රමාණයක් අයත් බව පුරාවිද්‍යා වාර්තා වලින් පැහැදිලි වේ.මෙහිදී කැණීමට ලක් කරන ලද්දේ ස්ථූපය සහ ප්‍රතිමා ගෘහයයි. අනුරාධපුර යුගයේ ලක්ෂණ සියල්ල කැටිකර ගත් මෙහි ගෘහ නිර්මාණ හීල්පය කබොක් පාෂාණයන්ට ආවේණිකව දියුණු වී ඇති බව පෙනේ.ස්ථූපයේ තුන් මහල් පේසාව වේදිකාව ආදී සියල්ල කැටයම් කොට බොරදම් උලුප්පා තිබෙන්නේ කබොක් වලිනි. ඊට අමතරව කලු ගල් සහ කිරිගරුඬ ගල් යොදා ගෙන ඇත. ප්‍රතිමා ගෘහය කැණීමෙන් පසු බුදු පිළිම බෝධි සත්ව ප්‍රතිමා විචිත්‍ර සඳකඩ පහන් ලැබී තිබේ.අටවන සියවසට අයත් මේ නිර්මාණයන් මගින් ඉස්මතු කරනුයේ එවක පැවති බෞද්ධ ප්‍රබෝධය ට මූලිකව වර්ධනය වූ සම්ප්‍රදායකි. අවස්ථා කීපයකදී කුරුන්දි විහාරය සංවර්ධන වී ඇති බව මෙම කැණීම් වලින් පාදා ගත් කොටස් වලින් පැහැදිලි වේ.කුරුන්දි විහාරය අවට භූමිය මෙන්ම කුරුන්දි වැව අවට ප්‍රදේශය තුළ කරන ලද ගවේශන වල ප්‍රතිඵල වශයෙන් සෙල් ලිපියක් ටැම් ලිපියක්  මෙන්ම අක්කර තුන්සීයක පමණ ප්‍රදේශයක් පැතිර පවතින නටබුන් රාශියක් දක්නට ලැබී තිබේ.

     බෞද්ධාලෝක පදනමේ මූල්‍ය අනුග්‍රහයෙන් කුරුන්දි විහාරය නැවත ගොඩ නැනවීමට අවශ්‍ය මූලික සැලැස්ම සකස් වූයේ උරුම කළමනාකරණ ව්‍යාපෘතියක් වශයෙනි. උතුරු පළාතට පැමිණෙන සංචාරකයන් විශේෂයෙන්ම බෞද්ධ වන්දනා කරුවන් එල්ල කරගෙන සකස් කළ මේ සැලැස්ම අනුව ස්ථානයේ කැණීම් කටයුතු සහ සංරක්ෂණ කටයුතු සිදු වෙයි.

 

ගරා වැටුණු ස්ථූපය යලි පිළිසකර කිරීමේ දී කබොක් සපායා ගැනීම සඳහා කීප වරක් උත්සාහ කරන ලද අතර අවසානයේ පැරණි කබොක් වල ට සමපාත වන ලෙසට අලුතින් කපා ගන්නා ලද කබොක් ගල් බැහැරින් ගෙන ඒමට කටයුතු කරතිබේ.ස්ථූපයේ කැණීම් කටයුතු අවසාන වූවායින් පසුව සංරක්ෂණ කටයුතු ආරම්භ කරන ලද අතර වේදිකාව සහ තුන් මහල් පේසාව ගොඩනැන්වීම ක්‍රමානුකූලව සිදු කරන ලදී. මෙහි වැදගත්ම අවසථාව උදා වූයේ ගර්භයේ ධාතු නිදාන උත්සවයයි.ස්ථූපයක ධාතු නිදන කිරීම බෞද්ධයන්ට ඉතා වැදගත් අවස්ථාවකි.ථූප වංශයට අනුව මහා ථූපයේ ධාතු නිදානය මොනවට වර්ණනාකර තිබේ.ඒ සම්ප්‍රදාය අනුගමනය කරමින් කුරුන්දි විහාරයේ ධාතු නිදාන අවස්ථාව උදා වූයේ 2022 පොසොන් මාසයේ දීය.එවකට බුද්ධ ශාසන විශය දැරූ මහින්ද රජපක්ෂ මහතා ගේ පූර්ණ අනුමැතිය සහිතව බුද්ධ ශාසන ලේකම් කපිල ගුණවර්ධන මහතා  සහ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ මැදිහත් වීම මත ධාතු නිදාන උළෙල පැවැත්වීඹට කටයුතු යොදා තිබුණි. අස්ගිරි පාර්ශවයේ අනුනායක පූජ්‍ය වේඬරුවේ උපාලි නායක හිමියන් සහ අමරපුර නිකායේ උත්තරීතර මහානායක පූජ්‍ය දොඩම්පහල චන්ද්‍රසිරි හිමියන්ද මේ උත්සවයට වැඩම කොට තිබුණි.ලංකාවේ නන් දෙසින් පැමිණි බෞද්ධ සැදැහැවතුන් කුරුන්දි විහාරය දැක වන්දනා කර ගැනීමේ අටියෙන් පැමිණෙමින් සිට ඇත. අවාසනාවක මහිම මේ උත්කර්ෂවත් අවසථාවේ එතැනට කඩා වැදුණු උතුරු පළාතේ හිටපු දේහපාලඥයන් පිරිසක් සහ කිලිනොච්චිය යාපනය සහ විවිධ ප්‍රදේශ වලින් කැඳවා ගත් රජ්‍ය නොවන සංවිධාන නියෝජිත පිරිසක් පැමිණ මේ උත්සවය කඩාකප්පල් කිරීමට උද්ඝෝෂණයක් ආරම්භ කරන ලදී.මේ පිළිබද බුද්ධි වර්තා තිබුණද මුලතිවු පොලසිය නිසි ක්‍රියාමාර්ගයක් ගත්තේ නැත. දෙමළ දේශපානඥයන් ගේ කලහකාරී හැසිරීම පාලනය කිරීමට නීතියේ පිහිට ලැබුණේ නැත. අවසානයේ සිදු වූයේ පුරාවිද්‍යා භාර අමාතය විධුර වික්‍රමනායක මහත්ගේ නියෝගයෙන් උත්සවය පැවැත්වීම නතර කිරීමයි. මේ නිසා අපහසුතාවයට පත් වූයේ බෞද්ධ මහජනතාව පමණක් නොව උත්තරීතර මහානා හිමියන්  දෙපළයි.

   මෙම  සිද්ධිය සිදු වීමෙන් පසු පොලිසිය යලි උසාවි ය වෙත පැමිණ වාරණ නියෝගයක් ලබා ගන්නා ලදී. මෙම වාරණය තුල මුලතිවු අධිකරණය විසින් දෙන ලද නියෝගය මෙරට පුරාවිද්‍යා කටයුතු වලට එරෙහිව දෙන ලද  තීන්දුවකි.පුරවස්තු ආඥාපනත බලගතු පනතක් වන අතර එයට අභියෝග කළ හැක්කේ ශ්‍රේෂ්ඨාධීකරණයෙන් පමණකි.සංරක්ෂණ කටයුතු නවතා ඉඳි කිරීම ඉවත් කිරීමට එහිදී නියෝග ලැබී තිබුණි. මෙම නියොග්‍යන් හි අයොග්‍ය තාවයය සලකා බැලූ  නීතිපති දෙපාර්තමේන්තුව එම වාරණ නියෝගය ඉවත් කර ගැනීමට මැදිහත් විය. පසුව නැවත සංරක්ෂණ කටයුතු ආරම්භ වූ අතර ගර්භය අවසාන කිරීමෙන් පසුව හතරැස් කොටුවේ වැඩකටයුතු ආරම්භ විය.මෙම ඉඳි කිරීම පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ සංරක්ෂණ අංශයේ පූර්ණ සැලැස්ම අනුව ආරම්භ වූ නමුත් එයට විරෝධය පෑ යටකී දෙශපලනඥයන් නැවත කුරුන්දි විහාරයට පැමිණෙන්නේ එක් තීරණාත්මක අවස්ථාවකයි. එනම් මේ වන විට කුරුන්දි විහාරය සම්බන්ධව ශ්‍රේශ්ඨාධිකරණයේ පවතින නඩුවට අදාලව මැනීම් කටයුතු සිදු කිරීමට මිනිම්දෝරු දෙපාර්තමේන්තුව මෙහි පැමිණි විටදීය. මේ මැනුමට පොලිසිය ආරක්ෂාව ලබා දිය යුතු වුවද කිසිම පොලිස් නිළධාරියෙකු එහි පැමිණියේ නැත. නුමුත් දේශපාලනඥයන් ගේ මැදිහත් වීම මත සිදු වූ උද්ඝෝෂණ වලින් පසුව පැමිණි ඔවුහු නැවත උසාවියට කරුණු ඉදිරිපත් කර සංරක්ෂණ කටයුතු නතර කිරීමට නියෝග ලබා ගත්හ.මෙම වාරණ නියෝග ඉවත් කර ගැනීමම සඳහා 2022 ඔක්තොබර් 13 දින මුලතිවු උසාවියේ දී කරුණු ඉදිරිපත් කිරීමට කෙළම සිට නීතඥ නුවන් බෙල්ලන්තුඩාව නීතිඥ ප්‍රෙමසිරි පෙරේරා සහ නීතිඥ ටිරොන් සිල්වා යන මහත්වරු පැමිණියහ. පුරාවිද්‍යා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් තුමා සහ දෙපාර්තමෙන්තුවේ නීති නිළධාරී රෝහණ කාරියවසම් මහතාද මේ නඩුව වෙනුවෙන් ඉදිරිපත් වී සිටියහ ඊට අමතරව නීතිපති දෙපාර්තමේන්තුවේ නිළධාරීන්ද පැමිණ සිටියහ.

     

 උසාවිය වෙත නඩුව කැඳ වූ අවස්ථාවේ දී කොළම සිට පැමණී නීතිඤවරුන් සිංහල බසින් සහ ඉංග්‍රීසි බසින් කරුණූ ඉදිර්පත් කිරීමට සැරසුනද මහේස්ත්‍රාත්වරයා කියා සිටියේ උතුරු පළතේ අධිකරණ භාෂාව දෙමළ බැවින් වෙනත් භාෂාවකින් කතා කිරීමට අවස්ථාවක් නොමැති බවයි. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 16 වන සංශෝධනය අනුව උතුර සහ නැගෙනහිර පලත්වල පරිපාලන භාෂාව දෙමළ බවට පත් වූ අතර සිංහල හා ඉංග්‍රීසි භාෂා වලින් පරිවර්තන ලබා දීමට කටයුතු කළ යුතු විය.. නමුත් අවාසනාවකට පරිවර්තන ලබා දීම  මුලතිවු අධිකරණයෙන් නොකෙරිණ.මේ නිසා කුරින්දි විහාරයේ සංරක්ෂණ කටයුතු සිදු කරන ලද පාර්ශවයට බලවත් අගතියක් සිදු වූ අතර නඩුවේ අසාධාරණ බව එනම් පුරාවස්තු ආඥ පනත අනුව පහළ උසාවියක මේ කරුණු සලකා බැලීමට නොහැකි බව කියා පෑමට නොහැකි විය.මෙහිදී පුරාවිද්‍යා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් වරයා සහ ඔහුගේ නීති නිළධාරියාද නීතිපති දෙපාර්තමේනුත නිළධාරීන්ද උත්සහ දරනු ලැබූවේ සාධාරණය ඉටු කර ගැනීමට නොව අධිකරණයේ අනුකම්පාව ලබා ගැනීමටයි.යම් කිසා ආකාරයකින් ඉදිරි සංරක්ෂණ කටයුතු වලදීද විශේෂයෙන්ම ප්‍රතිමා ගෘහය නැවත ගොඩ නැන්වීමේදී යලි උද්ඝෝෂණය කරමින් කලබලයක් ඇති කළහොත් නොවැරදීම යලිත් උසාවියෙන් වාරණය ලැබෙනවා සහතිකය.සැබවින්ම වාරණ ලබා ගත යුත්තේ කලහකාරී ලෙස හැසිරෙන දේශපාලඥයන්ට මිස සංරක්ෂන කටයුතු කරන නිළධාරීන්ට නොවේ.පුරාවිද්‍යා නීලධාරීන්ට තර්ජනය කරමින් බිය වද්දමින් නීතය අතට ගෙන ක්‍රියාකරන මේ පිරිස් වලට එරෙහිව මේ වන තෙක් මුලතිවු පොලිසිය නීතිමය ක්‍රියා මාර්ග ගෙන නැත. උතුරේ ක්‍රියාත්මක දෙමළ අන්තවාදයට මේ සියලු නීති රීති යට වී ඇත.

මතුගම සෙනෙවිරුවන්.

      

එල්ලෝරයේ කයිලාස් මෙන් වූ ලංකාවේ මිහිරි යහන

 

 

 

                          

           ඉන්දියාවේ පිහිටි කයිලාස් මන්දිරය යනු සංචාරකයන් ගේ සිත් දිනා ගත් පුදුම වාස්තු නිර්මාණයකි. එල්ලෝර් වල පිහිටා තිබෙන මෙම පූජ්‍ය ස්ථානය තනි කලු ගලෙන් කොටවා තිබෙන්නකි.පිහිටි ගලේ ම නෙලන ලද එයින් මතු කර ගන්නා ලද එවැනි නිර්මාණයන් ලෝකයේ ඇතොත් ඒ අතලොස්සකි. නැති තරම්ය. මෙම නිර්මාණය කළ කලාකරුවන් පිරිස ගොඩනැගිල්ල කෙතරම් සූක්ෂම අන්දමින් ගලේ කොටවා මතු කරවා ගෙන ඇත්දැයි සිතන විට එය ලෝකයේ පුදුම අතරට එක්වන බව නොරහසකි.මේ වාස්තු නිර්මාණයට ලෝකයේ ලැබෙන පිළි ගැනීම ද පිළිබඳ අටුවා අවශ්‍ය  නැත. දිනපතා එහි ඇදෙන සංචාරකයන් නිසා කයිලාස මන්දිරය සෑම අතකින්ම ඉන්දීය ආර්ථිකයට ඉතා වැදගත් තැනකි.මෙහි පූජනීය වටිනාකම අනුව හින්දු බැතිමතුන් වන්දනාවේ පැමිණෙන බව සැබෑවකි. නමුත් එහ විශේෂය නම් විදෙස් සංචාරයකයන් විසින් දක්වන ආකර්ශණයයි.

         ඉන්දියාවේ මෙන්ම ලංකාවේ වාස්තු නිර්මාණයන්ද අපට රටට ආවේණික වෙයි.කුඩා රටක් වුවද එහි භූමියට සාපේක්ෂකව පිහිටා තිබෙන පුරාණ ගොඩනැගිලි සංඛ්‍යාව අති මහත්ය. විශේෂයෙන්ම උතුර සහ නැගෙනහිර පුදේශ වල පිහිටා තිබෙන වාස්තු නිර්මාණයන් බහුතරයක් බෞද්ධ ස්මාරකයන් වෙති.කාලයේ වැලි තලාවට යට වී නොයෙකුත් ව්‍යාකූලත්වයන්ට අසුවී  විනාශ මුඛ්‍යට ඇද දමා ඇති මෙම බෞද්ධ ස්මාරකයන් රැක ගැනීමේ වැඩ පිළිවෙලක් වර්තමානයේ කිසිම ආණ්ඩුවකට තිබූණේ නැත. ජාතික උරුම විෂය භාර දේශපාලනඥයන් සහ නිළධාරීන් මේ වාස්තු නිර්මාණ පිලිබඳ දක්වන නොසැලකිල්ල සහ උදාසීනත්වය ඇදහිය නොහැකි තරම්ය. විශේෂයෙන්ම පුරාවිද්‍යා විෂය භාර අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් වරයා මේ රටේ පවතින බෞද්ධ ස්මාරකයන් පිළිබඳ දක්වන පසුගාමී අදහස් කුරුඳු විහාර සිද්දියෙන් ඉල්පී පෙනුණි.

    මෙම පූර්විකාව ඉදිරිපත් කිරීමට හේතුව ඉන්දියාවේ කයිලාස් මන්දිරය හා සමාත පුරාණ ස්මාරකයක් වර්තමානයේ දී පත් වී තිබෙන ශෝචනීය ඉරණම දක්වන්නටයි. එය පිහිටා තිබෙන්නේ උතුර හෝ නැගනහිර හෝ උතුරු මැද පළාතක නොවේ. ලංකාවේ අගනුවර වන කොළඹ සමීපයේය.එසේම කොළඹ කෝට්ටේ ප්‍රසිද්ධ පාසලක ගෙමිදුලේය. මේ නිසාම මේ වාස්තු නිර්මාණය පිළිබඳ දක්වන උනන්දුව ඉතාමත් අල්ප බව කිව යුතුය.කෝට්ටේ ආනන්ද ශාස්ත්‍රාලය යනු මුල් යුගයේ බිහි කරන ලද ප්‍රමුඛ පෙලේ බෞද්ධ පාසලකි. එකල සියලුම බෞද්ධ පාසල් ආරම්භ කරන්නට යෙදී ඇත්තේ විහාරස්ථාන ආශ්‍රිතවයි. විහාරගමේ ඉඩකඩම් වල සුලුවට පටන් ගත් පාසල් ගොඩනැගිලි පසු කාලයේ රජයේ අධ්‍යපන ප්‍රතිපත්තිය අනුව රජයට අයත් විය.කෝට්ටේ රජ මහා විහාරයේ පැරණි පොහෝ සීමාව පිහිටි ප්‍රදේශයේ ආරම්භ කරන ලද මෙම පාසල එලෙසම අද රජයේ පාසලකි.මෙමපාසල ඉදිරිපිට කාලයක් තිස්සේ කොළ රොඩු වලින් පිරුණු කසල බැහැර කළ ස්ථානයක් විය. ඒතැන යම් උමගක ද්වාරයක් වැනි විවරයක් ඉහළට එසවී තිබුණි.කෝට්ටේ රාජධානි සමයේ දී පිටකෝට්ටේ සිට කොට්ටේ ඇතුල් නුවරට ගමන් කිරීමට සමත් උමග පිහිටියේ මෙතැන බවට  ප්‍රවාදයක් විය. නුමුත් ඒ අදහස මේ වන විට වෙනස් වී තිබේ. 2014 වර්ෂයේ දී පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් මෙම ස්ථානයේ කරන ලද කැණීම් නිසා මතු කරගත් නශ්ඨාවශේෂ  මගින් ලංකාවේ පවතින එකම භූගත බෞද්ධ ස්මාරකය පිළිබඳ තතු හෙළිදරව් වී තිබේ.

 

 

   

       මෙම කැණීම මගින් භූගත කුටියක් සහ කුඩා ප්‍රමාණයේ තුන්මහල් පේසාව සහිත ස්ථූපයක් මත කර ගෙ ඇත.ස්ථූපයේ විෂ්කම්භය මීටර් 4.50 කි.මෙම ස්ථූපයට වහලක් සවි කර ඇති බව පෙනෙන්නේ. කුඩා ප්‍රමාණයේ උලු කැට රාශියක් ඒ අවටින් හමුවන බැවිනි. ඊට අමතරව වහලේ කණු රැඳවීමට අවශ්‍ය සිදුරු කීපයක් පේසාවට ඉහළින් පෙනෙන්නට තිබේ. භූගත කුටිය ට ප්‍රවිශ්ඨ වීමට ඇත්තේ ඒකම දොරටුවකි.දොරටුව ඉදිරියෙන් කබොක් බිත්තියේ කවුළුවකි. මේ කවුළුව භාවිතා කර තිබෙන්නේ පහන් දැල්වීමටයි. පහනෙන් නිකුත් වන ආලෝකය කුටිය තුළට වැටීමට සලස්වා ඇත. කුටිය තුළ මැද සරල කැටයම් සිහිත කබොක් කණුවකි. එක් පුද්ගලයෙකුට පහසුවෙන් එහි විසිය හැකි වන පරිදි කුටිය නිමවා තිබේ. මෙහි විශේෂය නම් එල්ලෝරයේ කයිලාස් ගොඩනැගිල්ලේ ඇති අන්දමටම තනිකබොක් පොළවේ කුටියත් ස්ථූපයත් මතු කරගෙන තිබීමයි. මෙවැනි නිර්මාණයක් එනම් කබොක් වලින්  නිර්මාණය කරන ලද ස්ථූපයක් ලෝකයේ කොහේවත් දක්නට නොමැති බව කිව යුතුය.2014 -16 දක්වා කාලයේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ පරියේෂණ නිළධාරීන් වන ලක්මාලී වීරසිංහ සහ සේනක චන්ද්‍රකුමාර ඇතුළු පිරිස විසින් මතු කරගත් මෙහි සැබෑ ස්වභාවය තුළ ජල ටැංකියක්ද මෙම භූගත කුටියට බසින පඩිපෙළක්ද හඳුනාගෙන ඇත.  චීන පෝසලෙන් භාණ්ඩ සහ විවිධ වර්ගයේ රතුකහ මැටි බඳුන්  මෝස්තර සහිත උලු කැට කැබලි සියල්ල මගින් මෙහි ඉතිහාසය විචිත්‍රවත් කිරීමට සාක්ෂි සපයයි.

       පුරාවිද්‍යාත්මක වශයෙන් මෙම නිර්මාණයේ වැදගත් කම අගය කළ නොහැකිය. නමුත් මෙහි ඉතිහාසය සොයන්නෙකුට මෙයින් මතු කරගත හැක්කේ වටිනා අපූරු කතාවකි. කෝට්ටේ සයවන පරාක්‍රමබාහු රජුට දාඨාවංශ රන්මැණිකේ කීරවැල්ල නම් අග බිසවක් විය. ඇය ගර්භනී අවස්ථාවේ දී මතු වූ අසාධ්‍ය රෝගයක් විය. ඉන්දියාවෙන් බමුණන් පවා ගෙන්වා ප්‍රතිකාර කලද අසනීපය සුව අතට ආවේ නැත. කෙසේ වෙතත් ඇය අවසානයේ මිය යන විට රජුට දරුවකු නොවීය. මෙම රන් මැණිකේ බිසවට බාල තවත් නැගණියක් විය ඇය නමින් මධුරා නොහොත් මිහිරි කුමරිය විය. රජුත් ඇයත් අතර විශාල වයස් පරතරයක් තිබුණද දරුවන් හැදීමේ වුවමනාව නිසා මිහිරි දේවිය විවාහ කර ගැනීමට රජුට සිදු විය. මේ විවාහය නිසා ලෝකනාථා දේවිය සහ චන්ද්‍රවතී නම් දියණියන් දෙදෙනෙකු බිහි විය. චන්ද්‍රවතී කුමරිය බාල වියේ දීම මිය ගියේය. ඒ අතර මිහිරි දේවියට තවත් දරු සම්පතක් ඇති වන බව නැකත් කරුවන් ප්‍රකාශ කළ අතර ඒ දරුවා පිරිමි දරුවකු බවටද අනාවැකියක් විය.මේ පිළිබඳ රජු ප්‍රීතියට පත් වුවද මිහිරි දේවියගේ එක් දියණියක් බාල වියේදීම මිය ගිය බැවින් යම් පරිස්සමක් අවශ්‍ය බව රජු කල්පනා කළේය. මීළඟ රාජ්‍ය උරුමය මේ බිහිවන පුත්‍රයාට මත පවතින බැවින් වඩාත් පරිස්සම් කළ යුතු විය. ඒ සමයේ විදේශීය ද්‍රවිඩ බලපෑම් දැඩිව එල්ල වූ සමයකි.මේ නිසා රජු ගේ අනු දැනුම ඇතිව මිහිරි දේවිය සඟවා තබා දරුවා බිහි කර ගැනීමට උපක්‍රමයක් යෙදිය යුතු විය. ඈත පළාතකට ගෙන ගොස් ආරක්ෂා කළ හැකි වුවද එයටද කාලය හරස් විය. ඒ නිසා රාජධානියේ විවිධ තැන් වල සිටි  කබොක් වඩුවන් ගෙන්වා ගත් රජු භූගත කුටියක් නිමවන ලෙසට අණ කලේය.මිහිරි දේවිය කීරවැල්ලේ කුමරියකි. දළදා වහන්සේ ගේ උරුමය ඇයට තිබේ. මේ නිසා භූගත කුටිය අසලම දළදා වහන්සේ තැන්පත් කිරීමට හැකි ස්ථූපයක් තනවන ලෙසටද රජුගේ අණ විය. කෝට්ටේ ආනන්ද ශාස්ත්‍රාලය අසල මේ නිර්මාණය බිහි වූයේ  එලෙසයි. මිහිරි දේවිය මෙම කුටියේ වාසය කරමින් නිති දළදා වන්දනයද කරමින් සුවසේ දරුවා බිහි කලේය.මේ දරුවාට නම් තබන ලද්දේ ශ්‍රී වර්ධන යනුවෙනි.කැකුළන්දොල ශ්‍රීවර්ධන ප්‍රතිරාජ යනුවෙන් රාජාවලියේ දක්වා තිබෙන්නේ මේ කුමරු ගැනයි.එතැන් සිට මිහිරි දේවිය වාසය කළ මේ කුටියට මිහිරිලෙන යන නාමය යෙදුණේය.පසුව මිරිහාන නාමය භින්න වී ආවේ මේ මිහිරි යහන නිසාය.

ලංකාවේ වාස්තු නිර්මාණ සම්ප්‍රදායට අයත් මේ අගනා කබොක් ස්මාරකය වර්තමානය වන විට පුරාවිද්‍යා සංරක්ෂණයෙන් බැහැරව හුදකලාව පවතී. පාසල ඉදිරිපිට තිබෙන බැවින්  පිටස්තර පුද්ගලයන් හට මෙය නැරඹීමට අවස්ථාවක් නැත. මෙම ස්මාරකය ට ඉහළින් පියස්සක් තැනීම පුරාවිද්‍යාවේ කාර්ය භාරයයි. නමුත් ඒයට වැය කළ යුතු ධනස්කන්ධය සුලු පටු නොවේ. පුරාවිද්‍යා සංරක්ෂණයට අද වන විට වැය කරන මුදල් ප්‍රමාණයන් ඉතාමත් අල්ප වෙති. ඒ නිසා ලෝකයේ නන් දෙස විසිරී සිටින බෞද්ධ පිරිස් මෙම අගනා නිර්මාණය රැක ගැනීමට උනන්දු විය යුතු යැයි සිතමි.මන්ද රටේ ආර්ථිකය  නැන්වීමට සංචාරකයන් අද්දවා ගැනීම අනිවාර්ය බැවිනි.

මතුගම සෙනෙවිරුවන්