යාපන අර්ධ ද්වීපයේ ඉතා වැදගත් පුරාවිද්‍යා
ස්ථානයක් වන කන්දරෝඩෙයි නොහොත් පුරාණ කදුරු ගොඩ ස්ථුප සංකීර්ණයේ ජූලි මස කරන ලද කැණීමකින්
දැනට තිබෙන චෛත්‍ය අවශේෂයන්ට යටින් වටදාගෙයක පාදමක් මතුව තිබෙන බව පුරාවිද්‍යා
ආචාර්ය නිමල් පෙරේරා මහතා දක්වයි.වර්ෂ 1917 දී පී.ඊ.පී. දැරණියගල මහතා විසින් මුල්
වරට මෙම ස්ථානය ගවේෂනය කොට ඒ ස්ථානයේ තිබූ බුදු පිළිම සිරිපතුල් ගල් සහ තවත් නටබුන්
කීපයක් යාපනයේ කෞතුකාගාරයේ තැන්පත් කිරීමෙන් පසුව 1965 දී හිටපු පුරාවිද්‍යා
කොමසාරිස් රොලන්ඩ් සිල්වා මහතා විසින් මෙම ස්ථානයේ නටබුන් රැසක් සංරක්ෂණය කොට
අවසන් කර ඇත.ඔහුගේ වාර්තාවේ මෙම වටදාගෙය පිළිබඳ මූලික අදහසක් ඉදිරිපත් කර ඇත.
වංශ කතා තොරතුරු අනුව යාපනය හඳුන්වා දී ඇත්තේ උත්තරපස්සය
යනුවෙනි.වල්ලිපුරම් රන් සන්නස අනුව නකදිව යනුවෙන් තිබෙන ව්‍යවහාරය ඉතා වැදගත්ය.නාග
ද්වීපයේ බෞද්ධ සමාජය ඇති වීම සම්පන්ධයෙන් දේවානම්පියතිස්ස රජ දවස උදාහරණ වශයෙන් ගත
හැතිය. ශ්‍රී මහා බෝධීන්වහන්සේ වැඩම වීමත් සමග සංගමිත්තා තෙරණියන් වහන්සේ අනුදත්
ස්ථාන වල බෝධි රෝපණය ද විහාරස්ථාන සකස් කිරීම ආදීය සිදු විය.ජම්බුකෝළ විහාරය තිස්ස
විහාරය පාචිනාරාමය වාලුකාරාමය ආදී වශයෙන් මූලිකව විහාරස්ථාන කීපයක් දේවානම්
පියතිස්ස රජු විසින් සකස් කළ බව සඳහන්ය.නමුත් කදුරුගොඩ පෙදෙස පූජනීය බවට පත් වන්නේ
දෙවනවර බුදුන් වහන්සේ ලංකාවට වැඩම කොට චූලෝදර
මහෝදර නා රජුන්ගේ කළහය සන්සිඳුවූ අවස්ථාවේ දී සමහන් සුවයෙන් සිටි ස්ථානයක්
වශයෙන්ය. එතැන කිරිපලු වෘක්ෂයක් රෝපණය කළ බව
ද ඒ නිසා රාජයතන චෛත්‍ය යනුවෙන් හැඳින්වූ බවද සඳහන්ය . දේවානම්පියතිස්ස රජ දවස දී
මේ පෙදෙස තව දුරටත් පූජනීය බවට පත්විය.ඉන්පසුව වෝහාර තිස්ස ,අක්බෝ , සතරවන කාශ්‍යප
මහා විජයබාහු වැනි නරපතියන්ගේ කාල වකවානුවල දී යාපනය පෙදෙස තුළ ඇතිවූ බෞද්ධ සමාජය
ඉතා ශක්තිමත්ය.විහාරස්ථාන තැනීමේ අරමුණු අතර විදෙසින් පැමිණෙන ආක්‍රමණ වළක්වාගැනීම
ද විය.යාපනයේ වල්ලිපුර පෙදෙසේ පැරණි ස්ථානයක අත්තිවාරම් කපන විට හමු වූ වල්ලිපුර
රන්සන්නසෙහි එන පියගුකතිස නාමය තුළින් කියැවෙනුයේ පුවඟුදිවයිනෙහි තිස්ස විහාරයක් තැනවූ
ආකාරයයි.මෙහි වැඩ සිටි රහතුන් වහන්සේලා හැට නමක් අපවත් වූ බවද පසුව උන්වහන්සේලාගේ
භෂ්මාවශේෂ කදුරුගොඩ විහාර බිමෙහි ස්ථූප
හැටක් තනවා තැන්පත් කළ බව ද සඳහන්ය.මේ නිසා යාපන අර්ධ ද්වීපයේ බෞද්ධ සභ්‍යත්වය අප
තේරුම් ගත යුත්තේ වෙනස්ම ආකාරකිනි.රහතුන් වහන්සේලා මෙහි වැඩ වසමින් කරුණාව මෛත්‍රීය
පැතිරවීම සඳහා කැප වීම මෙහි දී දක්නට ලැබුණු සුවිශේෂී තත්වයයි. උන්වහන්සේලා නිසා
විදෙසින් පැමිණෙන සතුරු ආක්‍රමණ වැළකුණි. රටේ සාමය ස්ථාපිත විය.
යාපනයේ ආර්ය චක්‍රවර්තී පාලන සමයේ අවසාන භාගයේ දී සහ පෘතුගීස් යුගයේ දී කන්දරෝඩෙයි
නැතිනම් කඳුරුගොඩ විහාරය විනාශයට පත්
විය.අනතුරුව පෙර දක්වා ඇති පරිදි විසිවන සියවස මුල් භාගයේ දී මෙහි කළ කැණීමකින්
පසුව බුදු පිළිම සහ නොයෙකුත් අවශේෂ කොටස් සොයා ගෙන ඇත. අනතුරුව 1971 දී මේ සථානය
අක්කර තුනක පුරාවිද්‍යා තහනම් ඉඩමක් බවට පත්කර ඇත. මෙහි ජනාවාස පිළිබඳ මූලික වීධිමත්
අධ්‍යනයක් කරන ලද්දේ 2011 වසරේ දී ය.ආචාර්ය නිමල් පෙරේරා සහ පෙන්සෙල්වේනියා විශ්ව
විද්‍යාලයේ විද්‍යාඥයන් පිරිසක් එක්ව කරන ලද කැණීම් වලින් නොයෙකුත් පුරාවස්තු මතු කරගන්නට හැකි වී තිබේ..
මේ කැණීම් වලීන් තහවුරුව ඇත්තේ වීහාල ප්‍රදේශයක නටබුන් විසිර ඇති බවයි.2011 වසරෙන්
පසුව 2019 වසරේ දී ඉන්පසු 2023 වසරේ ද කළ කැණීම් වලින් ලැබුණු ප්‍රතිඵල වලින් සනාථ
ව තිබෙන්නේ මෙය බෞද්ධ විහාර සංකීර්ණයක්
වශයෙනි. අවදි කීපයකට අයත්වන අතර මෙහිදී ලැබුණු
බුදු පිළිමය ආන්ද්‍රා පෙදෙසේ අමරාවකී පුදබිමේ බුදු පීළිමයන්ට සමාන බව තේරුම් ගත
හැකි යැයි පුරාවිද්‍යාඥයන් ගේ අදහසයි.
සමාන්‍ය ජනප්‍රවාදය අනුව මෙහි දාගැබ් හැටක් තිබී ඇත. මහා චාර්ය නිමල්
පෙරේරා මහතා දක්වන්නේ පූර්ව අනුරාධපුර අවදියේ ඉන්දියාවේ දක්නට ලැබෙන ඉඳි කිරීම්
වලට සමාන වල පරිදි මෙම පුදබිම ගොඩ නන්වා ඇති ආකාරයයි.පසුව දොලොස්වන සියවස දක්වා වූ
කාලය දක්වාම කදුරුගොඩ ප්‍රදේශයේ පැතිරුණු බෞද්ධ සංස්කෘතිය හේතුවෙන් විවිධ ඉඳි
කිරීම් මෙයට එක්වී ඇත. 2023 වසරේ දී ස්ථූප ගොඩැල්ලට පරිබහිරව ස්ථාන අටක කැණීම්
වලවල් මගින් ලැබුණු තොරතුරු අනුව ක්ෂුදු ශිලා සභ්‍යත්වයක තොරතුරු රැසක් ලැබී ඇත.
ඊට අමරතව ක්‍රි.පූ. සත්වන සියවස දක්වා දිවයන ජනාවාස ස්වභාවයක් දකින්නට තිබීම
විශේෂය. ක්‍රි.පූ. තෙවන සියවසේ සිට ක්‍රමානුකූලව වැඩී ගිය බෞද්ධ සභ්‍යත්වයක නටබුන්
රැසක් ද මේ අතර හමුවෙයි. ඒ අතර බ්‍රාහ්මී අක්ෂර සහිත මැටි බඳුන් කැබලි ,කානීලියන් පබළු, වර්ණාලිප්ත මැටි බඳුන් විශේෂිතය.කදුරුගොඩ විහාර පෙදෙසට
පරිබාහිරව දැනට ජනාවාසව පවතින ස්ථාන අට අතරින් හත්වන කොටසින් පළමුවන සියවසට අයත්
ලක්ෂඹි කාසි රෝම කාසි වැනි දේ ලැබීම තුළින් ගම්‍ය වන්නේ මේ ස්ථානය සමග පැවති
විදේශිය සම්බන්ධයයි.ඊට අමතරව වීදුරු හා මැටි පබළු රාශියක්ද අක්ෂර සංකේත සහිත මැටි
බඳුන් කැබලි සහ භාජන මගින් පළ කරන සංස්කෘතිය වෙනමම විග්‍රහ කළ යුතු තත්වයක පවතී..
අනතුරුව එකොලොස්වන සියවසට අයත් අවශේෂයන්ද අටවන කැණීම් වලෙන් හමු වී තිබේ. යාපන
අර්ධද්වීපය තුළ මහා විජයබාහු රජු විසින් කළ සංවර්ධන ක්‍රියාකාරකම් පිළිබඳ වංශ කතා
වල හමුවන බැවින් මේ හමුවීම් සාධාරණය. පොළොනේනරු කාලය දක්වා මේ ප්‍රදේශයේ බෞද්ධ
සමාජ තත්වය වර්ධනය වී ඇති බව පැහැදිලිය. 1971 වසරේ දී කරන ලද කැණීමකදී දතහපතහ නමින් යුක්ත මැටි බඳුන්
කැබැල්ලක් හමුව තිබුණි.එය ක්‍රි.පූ. දෙවන සියවසට අයත් අක්ෂර බවට දක්වා ඇත.අනුරාධපුර
ඇතුළු නුවර කැණීම් වලින් හමුවූ උපතිස නම් අක්ෂර ය සහිත වළන් කැබැල්ලට මෙය සමානය.යාපනය
පුරාවිද්‍යා සංගමය මගින් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති පුවකලර් නම් සඟරාවට මහචාර්ය කේ.
ඉන්ද්‍රපාන් විසින් රචනා කළ ලිපියක මේ ගැන පැහැදිලි විස්තරයක් දක්වා තිබිණ. එසේම
කිඹිසි මුහණ සහිත හිරි ගල් ටැම් කැබැල්ලක් මැටි වලින් තනන ලද කරඬුවක් ආදී වශයෙන්
කුතුහලය දනවන සුළු ද්‍රව්‍යයන් ලැබී ඇත.එසේම නව වන සියවසට අයත් සතරවන කාශ්‍යප රාජ්‍ය
කාලයට අයත් අත්තාණි කණුවක් සහ ටැම්
ලිපියක් දක්නට ලැබීමෙන් සනාථ වන්නේ මේ ස්ථානය අභයගිරි විහාරයට අනුබද්ධ සිද්ධස්ථානයක්ව
පවතින්නට ඇති බවයි.2023 කැණීම් මාස තුනක් පුරා අඛණ්ඩව පැවති අතර මේ සඳහා ජර්මනියේ
පුරාවිද්‍යා අධ්‍යනෙ ආයතනයේ අරියානි සක්සි ක්‍රිස්ටියන් හාර්ට්ල් ඇතුළු විදේශීය
පුරාවිද්‍යාඥයන් ද දේශීය පුරාවිද්‍යඥයන් ද සාභාගි වී ඇත.
2023 කැණීම් වලදී කරන ලද විශේෂිතම විද්‍යාත්මක පෙළ ගැස්ම නම් කදුරුගොඩ
ගුවන් සිතියම් ගත කිරීමයි.ඒ නිසා ඉතාමත් සූක්ෂම භූ රූපන ලබා ගන්නට හැකි වුණි.ඒ භූ
රූපන අනුව දැනට ස්ථූප තිස්හතක අවශේෂයන් පැහැදිලිව දර්ශනය වේ.මෙයට ආසන්නයේ ගලා බසින
වාලුකී ආරුව නිසා කන්දර ඕඩෙයි යන නාමය මෙයට ව්‍යවහාර වන්නේ යැයි කියති.නම් පොත
හෙවත් විහාර අස්නේ දක්වන්නේ කදුරුගොඩ යනුවෙනි.මෙහි පැවති විහාරය පීළිබඳ සහ බුදුන්
වහන්සේ ගේ ලංකාගමනය අවස්ථාවේ දී සඳහන් රාජයතන චෛත්‍යය පීළිබඳ අපට හෙළි කර ගත
හැක්කේ විධිමක්ව දියත් කරන ලද කැණීමකින් පසුවයි. එයට මුල පිරීමක් වශයෙන් 2025
වර්ෂයේ ජූලි මාසය තුළ සපුරා මාසයක් කදුරුගොඩ විහාර පරිශ්‍රය තුළ පවතින ප්‍රධාන
චෛත්‍යක ආසන්නයේ කැණීමක් සිදු කරන ලදහ.ඒ මගින් චෛත්‍යයයේ පාදම සහ මීට කලින් පුරාවිද්‍යාඥන්
සඳහන් කරන ලද වටදාගෙයි පාදමේ ස්ථරයන් මතු වීම තුළින් පැහැදිලී වූයේ පෙර නිගමනයන්
නිවැරදි බවයි.කදුරුගොඩ දැගැබ් අතර විශාලතම ස්ථූපය විෂ්කම්බයෙන් අඩි විසි තුනකි.
කුඩාම ස්ථූපය අඩි හයකි. මෙම විශාල ස්ථූපය අසල මේ වටදාගෙයි පාදම හමු වී ඇත. එනම්
මෙම ස්ථානයේ පැවති පුරාණ විහාරය පසු කාලීනව රහතුන් වහන්සේලා ගේ අපවත්වීම මත විශේෂ
අදාහන මලුවක් බවට පත් වූ ආකාරය තේරුම් ගත හැකිය.නමුත් මේ පිළිබඳව අවසාන නිගමනයකට පැමිණෙන්නට
නම් සම්පූර්ණ භූමිය කැණීමකට ලක් කර කාල වකවානු තීරණය කර විධිමත් වාර්තාවක් නිදහස්
කළ යුතු වෙයි. එහෙත් ඊට අවසර නැත.ආචාර්ය නිමල් පෙරේරා මහතා පුරාවිද්‍යා පශ්චාත්
උපාධී අධ්‍යන ආයතනයේ දී කරන ලද දේශනයකදී මෙම නව කැණීම පිළිබඳ අදහස් දැක්වීම සිදු
කළ අතර සම්පූර්ණ කැණීම නිසි පරිදි සිදු විය යුතු බවට පැවසීය.අපට උතුරේ බෞද්ධ
ඉතිහාසය නිවැරදිව හෙළි කරගත හැකි වන පරිදි කදුරුගොඩ කැණීම පිළිබඳව පරිපාලනමය තීරණ
ගැනීමට හැකිවේවා යන්න අපගේ පැතුමයි.
මතුගම සෙනෙවිරුවන්
